نظریه نوسازی

نظریه نوسازی یکی از مهم‌ترین چارچوب‌های نظری در تحلیل تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع در نیمه دوم قرن بیستم است. این نظریه در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، به‌ویژه در فضای جنگ سرد و رقابت بلوک‌های شرق و غرب، در ادبیات توسعه رواج یافت و عمدتاً توسط جامعه‌شناسان آمریکایی و اروپایی ترویج شد. در واقع، ریشه‌های نظری این دیدگاه را می‌توان در آثار کلاسیکی چون آگوست کنت، ماکس وبر و امیل دورکیم یافت که تحولات تاریخی اروپا را به‌عنوان مسیر تکاملی جوامع انسانی تلقی می‌کردند.

نظریه‌پردازان نوسازی با الهام از تجربه تاریخی کشورهای غربی، توسعه را فرآیندی خطی، مرحله‌ای و جهانی می‌دانند. در این نگاه، جوامع سنتی برای دستیابی به توسعه باید از مسیر مشابهی عبور کنند که جوامع صنعتی پیموده‌اند؛ یعنی گذار از سنت به مدرنیته، از کشاورزی به صنعت، و از نظام‌های ارزشی جمع‌گرا به فردگرا . بنابراین، نوسازی نه صرفاً به معنای رشد اقتصادی، بلکه به‌مثابه تحولی همه‌جانبه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جوامع قلمداد می‌شود.

در چارچوب نظریه نوسازی، توسعه اجتماعی بخشی جدایی‌ناپذیر از فرایند مدرن شدن تلقی می‌شود. از این منظر، توسعه اجتماعی عبارت است از گذار از اشکال سنتی روابط اجتماعی به ساختارهای مبتنی بر عقلانیت، تخصص‌گرایی و تفکیک نهادی. نظریه‌پردازانی همچون  پارسون بر این باور بودند که توسعه اجتماعی، مستلزم درونی‌سازی ارزش‌های نوین مانند شایسته‌سالاری، استقلال فردی، و مشارکت مدنی است که به تدریج جایگزین الگوهای قبیله‌ای و خانواده‌محور سنتی می‌شود.

یکی از محورهای اصلی توسعه اجتماعی در این نظریه، تأکید بر آموزش و رسانه‌های جمعی به‌عنوان ابزارهایی برای تغییر نگرش‌ها و سبک زندگی مردم است. دانیل لرنر (1958) در پژوهش معروف خود در خاورمیانه، توسعه اجتماعی را در گرو «تحول روانی» مردم و پذیرش نقش‌های مدرن می‌دانست. در همین راستا، افزایش سواد، گسترش رسانه‌ها، رشد شهرنشینی و مشارکت سیاسی، به‌عنوان شاخص‌های نوسازی و توسعه اجتماعی تلقی می‌شوند.